Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ
«Νενίκηκά σε Σολομών»
Είναι η φράση που αναφώνησε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός την ημέρα των εγκαινίων της Αγίας Σοφίας, μόλις στάθηκε κάτω από τον τρούλο του ναού.
Ένα οικοδόμημα πω στέκεται στο ίδιο σημείο επί 15 αιώνες, στη διάρκεια των οποίων δέχτηκε το χτύπημα και
άλλων ισχυρότατων σεισμών.
Παραμένει όμως εκεί, τη στιγμή που γύρω της οι σύγχρονες κατασκευές κατέρρευσαν σαν χάρτινοι πύργοι από τον ισχυρό σεισμό των 7, 4 Ρίχτερ, «Ο ναός της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης θεωρείται από πολλούς αρχιτεκτονικό θαύμα, κυρίως όμως εξαιτίας του δέους που δημιουργεί στον επισκέπτη και όχι τόσο εξαιτίας της αρχιτεκτονικής της» τονίζει ο ομότιμος καθηγητής της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ Παναγιώτης Ι. Σπυρόπουλος, ο οποίος έχει ασχοληθεί με το μνημείο.
Το μνημείο, τονίζει ο Κ. Σπυρόπουλος, κτίστηκε μέσα σε έξι χρόνια, από το 532 μ.Χ. ως το 537 μ.Χ. Το εγκαινίασε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός σε ηλικία 45 χρόνων στις 27 Δεκεμβρίου του 537 μ.Χ.
Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός ανέθεσε το σχεδιασμό και την ανέγερση του ναού στους αρχιτέκτονες Ανθέμιο Τραλιανό από τις Τράλλεις της Μικράς Ασίας και Ισίδωρο τον Μιλήσιο. Κατ' επανάληψη οι δύο αρχιτέκτονες έφερναν σχέδια στον Ιουστινιανό, αλλά αυτός τα απέρριπτε, γιατί δεν ανταποκρίνονταν στο μεγαλειώδες μνημείο που είχε οραματιστεί. Η παράδοση λέει ότι μια φορά ο αυτοκράτορας είχε πάει να εκκλησιαστεί. Όταν πήγε να πάρει το αντίδωρο, αυτό του έπεσε και το άρπαξε μια μέλισσα. Άνοιξαν το μελίσσι και βρήκαν μέσα το αντίδωρο καλυμμένο από κερί, που είχε το σήμα της Αγίας Σοφίας. Τότε ο Ιουστινιανός αναφώνησε ότι αυτό είναι το σχήμα που Θέλει να έχει ο ναός που οραματίζεται.
Από τους δύο αρχιτέκτονες, λένε τα ιστορικά κείμενα, ο Ισίδωρος είχε τι ς καλύτερες αρχιτεκτονικές επιδόσεις. Ο Ανθέμιος, όμως, ήταν αυτός ο οποίος ήταν ικανότατος στατικός μηχανικός και είχε αίσθηση της κομψότητας και της ασφάλειας σε όλα του τα οικοδομήματα. Είχε την ικανότητα και την τόλμη να κατασκευάζει μεγάλα στατικά οικοδομήματα, τα οποία ήταν όμως ανάλαφρες και αιθέριες κατασκευές και είχε μελετήσει τρόπους ώστε να μεταφέρονται τα βάρη των οικοδομημάτων στα θεμέλιά τους.
Οι δυο αρχιτέκτονες εγκατέλειψαν τον παλιό ορθογωνικό τύπο ναών, που παρέπεμπε στην ειδωλολατρία, και εισήγαγαν για πρώτη φορά στην αρχιτεκτονική τα ισομήκη πλατιά σκέλη μήκους 40 μέτρων σχήμα σταυρού πάνω στα οποία στηρίχτηκε η οροφή. Ήταν ο τύπος της βασιλικής που υιοθετήθηκε αργότερα σε πολλές εκκλησίες.
Ο Ιουστινιανός διόρισε υπό την επίβλεψη των δύο αρχιτεκτόνων 100 άλλους αρχιτέκτονες πρωτομάστορες, οι οποίοι επέβλεπαν από 100 εργάτες ο καθένας. Στην ανέγερση της Αγίας Σοφίας εργάζονταν 10.000 άνθρωποι, οι οποίο είχαν χωριστεί σε δύο ομάδες των 5.000 ατόμων.
Ξεκίνησαν δε την κατασκευή του κτιρίου από τις δύο απέναντι πλευρές και συναγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα πλησιάσει πιο γρήγορα την άλλη ομάδα. Για να δουλεύουν μάλιστα πιο γρήγορα, ο Ιουστινιανός πήγαινε νωρίς το πρωί στο εργοτάξιο και έριχνε μέσα στον ασβέστη αργυρά νομίσματα, ώστε οι εργάτες να δουλεύουν πιο γρήγορα για να βρίσκουν περισσότερα. Στο τέλος της εβδομάδας έδινε και αμοιβή στους εργάτες που είχαν δουλέψει περισσότερο.
Το μυστικό όμως της σταθερότητας του μνημείου βρίσκεται στα υλικά. Οι Βυζαντινοί χρησιμοποίησαν έναν τύπο ασβεστοκονίαματος, μέσα στο οποίο έριχναν τριμμένο κεραμίδι. Αυτό είχε αποτέλεσμα να είναι πάρα πολύ γερή κατασκευή πέρα από την ποιότητα της. Με το υλικό αυτό ένωναν τα τούβλα, το μήκος και το πλάτος των οποίων ήταν 70 εκ. Για συνδετικό υλικό, αντί για νερό, προσθέτει ο κ. Σπυρόπουλος χρησιμοποιούσαν έναν χυλό από κριθάρι, ο οποίος ήταν παχύρευστος. Ο συνδυασμός των υλικών αυτών είχε αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας γερής κατασκευής.
Σημειώνει ακόμη ότι το βάρος του κτιρίου δεν βαραίνει τις εσωτερικές κολόνες, οι οποίες παίζουν κυρίως διακοσμητικό ρόλο και δεν συμμετέχουν στη στατικότητα του κτιρίου. Πέρα από τα ισομήκη πλατιά σκέλη που σχηματίζουν σταυρό, το βάρος του κτιρίου σηκώνουν οι περιμετρικοί τοίχοι. Το πλάτος τους κυμαίνεται από 1 μέτρο στην κορυφή του κτιρίου, ενώ προς τα κάτω γίνονται πιο φαρδείς και στα θεμέλια φτάνουν το 1 μέτρο και δέκα εκατοστά. Η κάτοψη του κτιρίου είναι 71Χ77 μέτρα, ενώ το ύψος του από το δάπεδο ως τον τρούλο έφτανε αρχικά τα 55 μέτρα, ενώ αργότερα ο τρούλος ξαναφτιάχτηκε και φτάνει τώρα τα 62 μέτρα. Το συνολικό εμβαδόν του ναού είναι 5.000 τ.μ.
Ο τρούλος του ναού, μοναδικός στην ιστορία της αρχιτεκτονικής, υπογραμμίζει ο κ. Σπυρόπουλος, κατέρρευσε 20 χρόνια από την αποπεράτωση της Αγίας Σοφίας από ισχυρό σεισμό, το 557 μ.Χ. Οι αρχιτέκτονες είχαν ήδη πεθάνει και η ανακατασκευή του ανατέθηκε στον ανιψιό του Ανθέμιου, ο οποίος ήταν και ο ίδιος αρχιτέκτονας. Αρχικά το ύψος του τρούλου έφτανε τα 11 μέτρα. Η διάμετρος του φτάνει τα 32 μέτρα. Ο Ανθέμιος, αντί να το στηρίξει σε τοίχους, κατασκεύασε κολονάκια πάνω στα οποία στήριξε τον τρούλο.
Ανάμεσα στα κολονάκια δημιουργήθηκαν 100 παράθυρα από τα οποία έμπαινε άπλετο φως στο εσωτερικό του ναού και έδινε στον επισκέπτη την εντύπωση ότι ο τρούλος αιωρείται. Ήταν αυτό το φως που έδεσε την Αγία Σοφία με το θρύλο, καθώς ήταν τόσον λαμπρό μνημείο, που εθεωρείτο ότι το ευλόγησε ο Θεός και ότι βοήθησε στην ανέγερση της. «Έστι γαρ ουκ ανθρωπίνης σοφίας έργο» έγραψε ο βυζαντινός λόγιος του 14ου αιώνα Μανουήλ Χρυσολωράς. Ο νέος τρούλος είχε ύψος 16 μέτρα και πολύ σταθερή συμπεριφορά στους σεισμούς. «Από τότε δεν κατέρρευσε ποτέ, παρά μόνο υπέστη βλάβες από σεισμούς, αλλά οι Τούρκοι αρχαιολόγοι πάντα τον φρόντιζα και τον στήριζαν ενισχύοντας τα κολονάκια του» σημειώνει ο κ. Σπυρόπουλος.
Αιτία της κατάρρευσης του παλιού τρούλου, όπως διαπίστωσαν αργότερα οι επιστήμονες, ήταν ότι ο χαμηλού ύψους τρούλος συμπεριφέρθηκε στους σεισμούς ως δάπεδο, επειδή ήταν πολύ χαμηλότερος και το βάρος του δεν κατανεμόταν σωστά στα κολονάκια, προσθέτει ο μόνιμος καθηγητής του ΑΠΘ. Με τις ενισχύσεις που πραγματοποίησαν οι Τούρκοι, μπορεί να χάθηκε η αρχική ομορφιά, αλλά ο τρούλος δεν κινδυνεύει από συνήθεις σεισμούς, υπογραμμίζει ο κ. Σπυρόπουλος.
Από τότε που χτίστηκε η Αγία Σοφία, τονίζει ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ, έγιναν δέκα ισχυροί σεισμοί στα πρώτα 20 χρόνια, μεγέθους άνω των 6 Ρίχτερ. Στους 15 αιώνες ζωής του ναού σημειώθηκαν συνολικά 63 σεισμοί (σ.σ. ως το 1989 που τελειώνει η έρευνα του κ. Σπυρόπουλου) ως και 7 Ρίχτερ.
Σύμφωνα με τον κ. Σπυρόπουλο, το μνημείο έχει πολύ καλή ποιότητα κατασκευής. Διαθέτει διαπλατύνσεις στα θεμέλια, με τούβλο και όχι λιθοδομή, που είναι ελαττωματική εξαιτίας του σχήματος της πέτρας. Και το έδαφος, πάνω στο οποίο χτίστηκε η Αγία Σοφία, είναι ανθεκτικό, καθώς, ύστερα από τόσους αιώνες και τόσους σεισμούς, ποτέ δε σημειώθηκε καμία υποχώρηση του.
Το επίτευγμα των δύο αρχιτεκτόνων υπερέβαινε κάθε προσδοκία. Το κόστος υπολογίζεται σε 40 ως 140 τόνους χρυσού, δηλαδή 80 ως 280 δις. Δραχμές, μια και υπάρχουν διάφορες εκτιμήσεις.