Τότε έρχεται ο Ιησούς από τη Γαλιλαία στον Ιορδάνη, προς τον Ιωάννη για να βαπτιστεί από αυτόν. Ο Ιωάννης όμως τον εμπόδιζε λέγοντας του: «Εγώ έχω ανάγκη να βαπτιστώ από σένα κι έρχεσαι εσύ σε μένα;» Ο Ιησούς όμως του αποκρίθηκε: «Ας τα αφήσουμε τώρα αυτά, γιατί πρέπει να εκπληρώσουμε και οι δυο μας ό,τι προβλέπει το σχέδιο του Θεού».
Τότε ο Ιωάννης τον άφησε να βαπτιστεί. Βαπτίστηκε, λοιπόν, ο Ιησούς και αμέσως βγήκε από το νερό. Και αμέσως άνοιξαν οι ουρανοί και είδε το Πνεύμα του Θεού σαν περιστέρι να κατεβαίνει και να έρχεται πάνω του. Ακούστηκε τότε μια φωνή από τα ουράνια που έλεγε: «Αυτός είναι ο αγαπημένος μου Υιός, αυτός είναι ο εκλεκτός μου. Ματθαίος 3. 13-17)
Η βάπτιση του Χριστού ονομάζεται Θεοφάνεια, δηλαδή φανέρωση του Θεού. Είναι μια φανέρωση του Τριαδικού Θεού.
Όταν βαπτιζόταν ο Χριστός άνοιξαν οι ουρανοί και το Άγιο Πνεύμα στάθηκε πάνω Του. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέει ότι: « και στη δική μας βάπτιση ο Χριστός στέλνει το Άγιο Πνεύμα το οποίο μας καλεί στην ουράνια πατρίδα. Και δε μας καλεί έτσι απλά, αλλά με την πιο μεγάλη τιμή. Διότι δε μας έκανε αγγέλους και αρχαγγέλους, αλλά μας ανέδειξε υιούς του Θεού».
Ο Χριστός βαπτίσθηκε στον Ιορδάνη για να επαναφέρει τον άνθρωπο μέσα στον Παράδεισο από όπου είχε διωχθεί με την παρακοή του. Η επαναφορά μας αυτή στην Βασιλεία του Θεού γίνεται με το άγιο Βάπτισμα.
Ερμηνεία της εικόνας
Στο κέντρο της εικόνας ζωγραφίζεται ο Ιορδάνης ποταμός με γρήγορο ρεύμα και από τις δύο μεριές του πανύψηλοι βράχοι. Τα νερά φαίνονται σαν να μην αγγίζουν το σώμα του Χριστού.
Στο κέντρο της εικόνας πάλι αλλά ψηλά υπάρχει το ημικύκλιο που συμβολίζει τους ουρανούς. Πολλές φορές υπάρχει το χέρι του Θεού – Πατέρα που ευλογεί. Από το ημικύκλιο ξεκινάνε φωτεινές ακτίνες που πάνε προς το μέρος του Χριστού.
Ο Χριστός βρίσκεται μέσα στον ποταμό γυμνός, όπως ο Αδάμ, και έτσι αποδίδει στην ανθρωπότητα το ένδοξο παραδεισιακό ένδυμα. Ο Χριστός ευλογεί με το ένα η με τα δύο χέρια το νερό. Κάτω από τα πόδια του βρίσκονται οι δράκοντες τους οποίους πατά.
Μέσα στις ακτίνες διακρίνεται το περιστέρι, Άγιο Πνεύμα, και έτσι στην εικόνα υπάρχει ολόκληρη η Άγια Τριάδα.
Στη μία άκρη βρίσκεται ο Ιωάννης ο Πρόδρομος σε ευλαβική στάση και έχει το ένα του χέρι πάνω στο κεφάλι του Χριστού και το άλλο σε στάση δεήσεως. Πίσω από τον Ιωάννη βρίσκεται μια αξίνα ανάμεσα στα κλαδιά ενός δέντρου.
Απέναντι από τον Ιωάννη υπάρχουν δύο ή τρεις άγγελοι σε στάση ευλάβειας, έτοιμοι να δεχτούν τον Κύριο, κρατώντας πανιά.
Απολυτίκιο της εορτής
Ἦχοςα΄
«Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε
η της Τριάδος εφανερώθη προσκύνησις
του γαρ Γεννήτορος η φωνή προσεμαρτύρει Σοι
αγαπητόν Σε Υιόν ονομάζουσα
και το Πνεύμα εν είδει περιστεράς
εβεβαίου του λόγου το ασφαλές
Ο επιφανείς Χριστέ ο Θεός
Και τον κόσμον φωτίσας δόξα Σοι»
Ενώ βαπτιζόσουν, Κύριε, στον Ιορδάνη, φανερώθηκε σ’ εμάς πώς να προσκυνούμε την Αγία Τριάδα. Διότι η φωνή του Θεού Πατέρα, που Σε γέννησε, μαρτυρούσε το ποιος είσαι, ονομάζοντάς Σε αγαπητό Υιό Του. Και το Άγιο Πνεύμα, με τη μορφή περιστεριού, βεβαίωνε ότι αυτά τα λόγια ήταν σωστά. Δόξα σ’ Εσένα, Χριστέ και Θεέ μας, που φανερώθηκες και φώτισες τον κόσμο.
Η εορτή των Θεοφανείων
Η Βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο λέγεται και Επιφάνεια. Η λέξη Θεοφάνεια προέρχεται από το αποστολικό χωρίο «Θεός εφανερώθη εν σαρκί, εδικαιώθη εν Πνεύματι, ώφθηαγγέλοις, εκηρύχθη εν έθνεσιν, επιστεύθη εν κόσμω, ανελήφθη εν δόξη», και σχετίζεται περισσότερο με την Γέννηση του Χριστού. Η λέξη Επιφάνεια προέρχεται από το αποστολικό χωρίο «επεφάνη η Χάρις του Θεού η σωτήριος πάσινανθρώποις» και αναφέρεται περισσότερο στη Βάπτιση του Χριστού, γιατί τότε οι άνθρωποι γνώρισαν την χάρη της Θεότητας. Με την εμφάνιση της Αγίας Τριάδος και την ομολογία του Τιμίου Προδρόμου έχουμε την επίσημη ομολογία ότι ο Υιός και Λόγος του Θεού είναι ο «είς της Τριάδος», ο οποίος ενανθρώπησε για την σωτηρία του ανθρωπίνου γένους από την αμαρτία τον διάβολο και τον θάνατο.
Είναι γνωστό ότι στην πρώτη Εκκλησία την ίδια μέρα, 6 Ιανουαρίου, γιόρταζαν μαζί την εορτή των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων. Οι γιορτές αυτές χωρίστηκαν κατά τον 4ο αιώνα, οπότε τα Χριστούγεννα μεταφέρθηκαν στις 25 Δεκεμβρίου, την ημέρα που οι Εθνικοί γιόρταζαν τον Θεό Ήλιο και οι χριστιανοί τον νοητό Ήλιο της δικαιοσύνης. Η ημέρα των Θεοφανείων λέγεται όμως και ημέρα των φώτων λόγω του βαπτίσματος, του φωτισμού των κατηχουμένων, και λόγω της φωταψίας.
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ερμηνεύοντας την φράση «εν ω ευδόκησα» γράφει πώς το θέλημα του Θεού είναι ένα, αλλά άλλοτε ενεργεί κατ’ ευδοκία, αφού το θέλει ο Θεός και άλλοτε κατά παραχώρηση. Ο Θεός είδε ότι θα γινόταν η πτώση του ανθρώπου, δεν τον έπλασε γι’ αυτήν αλλά τελικά την παραχώρησε, γιατί το θέλησε ο ίδιος ο άνθρωπος. Ο Θεός δεν καταργεί την ελευθερία του ανθρώπου. Έτσι άλλο το κατ’ ευδοκίαν θέλημα του Θεού και άλλο το κατά παραχώρηση. Μ’ αυτό το σκεπτικό η επιβεβαίωση του Πατρός «ούτόςεστίν ο υιός μου ο αγαπητός, εν ω ευδόκησα» έδειχνε ότι η ενανθρώπηση ήταν το κατ’ ευδοκία θέλημα του Θεού.
Η μαρτυρία του Θεού Πατέρα για τον Υιό του φανερώνει ότι ο Υιός είναι «απαύγασμα της δόξης του Πατρός», αφού κοινή είναι η ουσία και η ενέργεια του Τριαδικού Θεού.
Η εμφάνιση τώρα του Αγίου Πνεύματος «σαν περιστέρι» μας δείχνει ότι το Άγιο Πνεύμα δεν ήταν περιστέρι, αλλά φάνηκε σαν περιστέρι και αυτό λέγεται διότι το Άγιο Πνεύμα δεν είναι κτιστό αλλά άκτιστο όπως και τα άλλα πρόσωπα της Αγίας Τριάδος. Το ότι το Άγιο Πνεύμα μαζί με την φωνή του Πατρός κάθισε πάνω στον Χριστό δείχνει το ομοούσιο των προσώπων της Αγίας Τριάδος, καθώς επίσης φανερώνει ότι ο Μεσσίας δεν ήταν ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, αλλά ο Χριστός.
Είναι γνωστό πως ο Χριστός δεν είχε ανάγκη βαπτίσματος, αφού το βάπτισμα του Ιωάννου οδηγούσε τους ανθρώπους στην συναίσθηση των αμαρτιών τους. Ο Χριστός, γράφει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, δεν βαπτίστηκε επειδή είχε ανάγκη κάθαρσης, «αλλά την εμήνοικειούμενοςκάθαρσιν». Ο Χριστός βαπτίστηκε για να συντρίψει τις κεφαλές των δρακόντων στο νερό, επειδή υπήρχε η αντίληψη ότι οι δαίμονες κατοικούν μέσα στο νερό. Γι’ αυτό και παρατηρούμε στην εικόνα της βάπτισης τέρατα μέσα στο νερό που έχουν στραμμένα τα νώτα τους στον Χριστό λόγω του πυρός της θεότητας. Ο Χριστός βαπτίστηκε για να πλύνει την αμαρτία και να θάψει ολόκληρο τον παλαιό Αδάμ μέσα στο νερό.
Πολλές εικόνες της βαπτίσεως σε συνδυασμό και με την υμνογραφία της εορτής παρουσιάζουν τον Χριστό τελείως γυμνό, υποδηλώνοντας έτσι πόσο ο Χριστός ταπείνωσε τον εαυτό του για χάρη των ανθρώπων. Γυμνώθηκε εκείνος για να ντύσει τον άνθρωπο με ένδυμα αφθαρσίας.
Ένα άλλο κύριο πρόσωπο που έλαβε μέρος στην βάπτιση είναι ο βαπτιστής Ιωάννης. Αξιώθηκε από τον θεό να ακούσει την φωνή του Πατρός, να δει τον Λόγο του Θεού και το Πνεύμα του Θεού. Το «καί ιδού ανεώχθησαν αυτώ οι ουρανοί» του ευαγγελιστή Ματθαίου και το «είδε σχιζομένους τους ουρανούς» του ευαγγελιστή Μάρκου δηλώνουν την υπεροχή του άκτιστου έναντι του κτιστού, αλλά και την αποκατάσταση «άνοιγμα» της σχέσης Θεού και ανθρώπων μετά το “κλείσιμο” από την αμαρτία.
Η γιορτή αυτή των Θεοφανείων είναι από τις αρχαιότερες της Εκκλησίας μας και άρχισε το 2ο μετά Χριστόν αιώνα. Αναφέρεται στη φανέρωση της Αγίας Τριάδας κατά τη βάπτιση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό. Το γεγονός της βάπτισης αυτής είναι γνωστή, ιδιαίτερα από το κατά Ματθαίον ευαγγέλιο, στο γ’ κεφάλαιο, στους στίχους 13-17. Ο Πρόδρομος Ιωάννης, μετά από θεία διαταγή, άφησε την ερημική ζωή και ήλθε στον Ιορδάνη ποταμό. Εκεί κήρυττε, εξομολογούσε και βάπτιζε. Ενώ έκανε ο Ιωάννης το έργο αυτό, μια μέρα ήλθε σ’ αυτόν ο Ιησούς. Το Πνεύμα το Άγιο πληροφόρησε το γιο της Ελισάβετ ποιος ήταν. Ο Ιησούς ζητάει να βαπτισθεί. Έκπληκτοι οι παρευρισκόμενοι βλέπουν τον αυστηροπρόσωπο και επιβλητικό ασκητή και διδάσκαλο να υποχωρεί με ανέκφραστη ευλάβεια και ταπείνωση μπροστά στον Άγνωστο. Στην αρχή αρνείται να Τον βαπτίσει και Του λέει ότι αυτός (ο Ιωάννης) έχει ανάγκη να βαπτισθεί από Εκείνον. Ο Ιησούς τον πείθει να Τον βαπτίσει, διότι έτσι έπρεπε. Και τότε, στα νερά του Ιορδάνη διαδραματίζεται σκηνή μεγαλειώδης και μοναδική. Με μορφή περιστεριού το Πνεύμα το Άγιο έρχεται και κάθεται πάνω στον βαπτιζόμενο Ιησού. Και συγχρόνως, φωνή από τον ουρανό, του Πατέρα Θεού, ακούγεται να λέει: “Ούτος εστίν ο Υιός μου ό αγαπητός, εν ώ ευδόκησα”. Έτσι, μ’ αυτόν τον τρόπο στη Βάπτιση του Ιησού φανερώθηκε ο Θεός ο τρισυπόστατος, η Τριάδα η Αγία, και γι’ αυτό η Εκκλησία μας ονόμασε τη γιορτή αυτή Θεοφάνεια.
***********************
Γίγαντας της ερήμου υπήρξε ο ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΒΑΠΤΙΣΤΗΣ, υπέροχος διδάσκαλος, νέος προφήτης Ηλίας, και η ζωντανή γέφυρα που ένωσε την Παλαιά με την Καινή Διαθήκη, την νέα και καρδιακή διαθήκη που έφερε ο Χριστός. Ήταν φίλος, εξάδελφος και Πρόδρομος του Ιησού. Ο τελευταίος και μεγαλύτερος προφήτης της Π.Δ. (Λκ. 7,28), αφού στα χρόνια του ζούσε ο Μεσσίας. Μεγάλος ακόμη αγωνιστής και μάρτυρας της θεότητας του Χριστού, ο οποίος έδειχνε ασταμάτητα δια του λόγου του, αλλά και δια του αίματός του στη συνέχεια (αφού αποκεφαλίστηκε από τον Ηρώδη), τον Θεάνθρωπο στον λαό, και ετοίμαζε τον κόσμο για να συναντηθεί με τον Κύριο.
Πολύ ασκητικός, ξεκίνησε στα 28 του χρόνια από την έρημο να κηρύττει. Ήταν η αυθεντική φωνή της ερήμου. Κήρυττε μετάνοια, καλούσε σε έργα αγάπης και δικαιοσύνης, μιλούσε για μια νέα σχέση όλων με τον Θεό. Ήταν Πνευματοκίνητος αφυπνιστής. «Μετανοείτε», έλεγε συνεχώς, «γιατί έφτασε η Βασιλεία του Θεού» (Μθ. 3,2), η προσωπική και προσευχητική πλέον επικοινωνία με το Θεό, των υιοθετημένων δια της μυστηριακής και αγαπητικής ζωής παιδιών Του. Περιφρονούσε ο Ιωάννης τα υλικά αγαθά (και έτσι έχει να δώσει ένα σπουδαίο μήνυμα στην καταναλωτική και αγχώδη εποχή μας), φορούσε ρούχο από τρίχες καμήλας, και ζώνη από δέρμα στη μέση του. Η τροφή του ήταν βλαστάρια (ακρίδες) και άγριο μέλι. Σ’ αυτόν πήγαινε όλος ο κόσμος και τους βάπτιζε στον Ιορδάνη ποταμό, καθώς ομολογούσαν τις αμαρτίες τους. Στους Φαρισαίους και Σαδδουκαίους έλεγε: «Αν θέλετε να γλιτώσετε, κάνετε έργα που ταιριάζουν σε αυτούς που πραγματικά μετανοούν», καλά έργα δηλαδή και όχι μόνο λόγια. Στα πλήθη έλεγε: «Όποιος έχει δύο χιτώνες ας δώσει τον ένα σε αυτόν που δεν έχει, και όποιος έχει τρόφιμα ας κάνει το ίδιο» (Λκ. 3,11). Στους στρατιώτες έλεγε να μην παίρνουν χρήματα με τη βία και να αρκούνται στον μισθό τους.
Πολλοί μαθητές του Ιωάννη ακολούθησαν τον Χριστό: ο Ανδρέας, ο Πέτρος, ο Φίλιππος, ο Ναθαναήλ. Η ελπίδα στηρίχθηκε άλλωστε στα χρόνια εκείνα στον Ιωάννη και τον Χριστό. Είχαν κουραστεί εξάλλου όλοι από την υπερβολική τυπικότητα και αυστηρότητα των Φαρισαίων και την μεγάλη καταπίεση των Ρωμαίων. Οι μεγάλοι εχθροί της αλήθειας ήσαν τότε ο Ηρώδης, η Ηρωδιάδα, οι Φαρισαίοι και οι Σαδδουκαίοι. Είχε όμως ο Ιωάννης συναίσθηση των ορίων του. Δεν μπορούσε ο ίδιος να χαρίσει αιώνια ζωή, παρά το βάπτισμά του ήταν βάπτισμα μετανοίας. Ήταν δείκτης και μόνο του Χριστού. Διότι ο Χριστός μόνο σώζει, και το δια της Εκκλησίας βάπτισμά Του είναι βάπτισμα σωτηρίας. Έλεγε ο Ιωάννης: «Εγώ σας βαπτίζω με νερό… Αυτός όμως που έρχεται ύστερα από μένα είναι πιο ισχυρός από μένα… Αυτός θα σας βαπτίσει με Άγιο Πνεύμα…» (Μθ. 3,11).
Ο ΙΗΣΟΥΣ, όταν ήταν περίπου 30 ετών, βγήκε από την θεοπρεπή σιωπή Του και ανέλαβε δημόσια το σωτηριώδες έργο Του. Ήρθε τότε από τη Γαλιλαία στον Ιορδάνη, για να βαπτιστεί από τον Ιωάννη. Βαπτίστηκε πράγματι ανάμεσα σε δικαίους και αμαρτωλούς, διότι ο Θεός δεν κάνει διακρίσεις. Ο Ιωάννης βλέπει τον Ιησού να έρχεται προς το μέρος του και λέει: «Αυτός είναι ο αμνός του Θεού, που παίρνει πάνω του την αμαρτία των ανθρώπων» (Ιω. 1,29). Επισημαίνει δηλαδή ότι ο Μεσσίας, αντίθετα από ότι τον περίμεναν οι πολλοί, δεν θα ήταν πανίσχυρος ηγέτης βίας, στρατιωτικός ακόμη και πολιτικός, αλλά «το προβατάκι του Θεού» το προορισμένο για θυσία, ο πάσχων Δούλος του Ησαΐα, ο εκλεκτός, ταπεινός, και υψηλός συνάμα, υπηρέτης της ανθρωπότητας, και έτσι από την βάπτισή Του φανερώνεται πως ο Ιησούς θα υποστεί σοβαρές δοκιμασίες, θλίψεις, βασανιστήρια και τελικά σταυρικό θάνατο, υπέρ της ζωής του κόσμου. «Γι’ αυτόν σας μίλησα όταν είπα», συνεχίζει ο Βαπτιστής, «Ύστερα από μένα έρχεται κάποιος που είναι ανώτερός μου, γιατί υπήρχε πριν να γεννηθώ» (Ιω. 1,30). Εννοεί φυσικά εδώ ο Ιωάννης ότι ο Χριστός είναι ο αιώνιος Θεός, όπως και παρακάτω το αποκαλύπτει.
Ο Πρόδρομος Τον εμπόδιζε να βαπτιστεί, και Του έλεγε: «Εγώ έχω ανάγκη να βαπτιστώ από σένα κι έρχεσαι εσύ σε μένα;» Ο Ιησούς όμως του αποκρίθηκε: «Ας τ’ αφήσουμε αυτά τώρα, γιατί πρέπει να εκπληρώσουμε και οι δυο μας ό,τι προβλέπει το σχέδιο του Θεού» (Μθ. 3,14-15). Σε όλη τη ζωή Του θα εκπληρώσει πράγματι ο Ιησούς τις προφητείες για τον Μεσσία, και δεν βαπτίστηκε γιατί είχε ανάγκη από μετάνοια, αλλά συμμερίζεται τη θέση των ανθρώπων και συμπάσχει μαζί τους. Τότε ο Ιωάννης τον άφησε να βαπτιστεί. «Βαπτίστηκε λοιπόν ο Ιησούς και βγήκε αμέσως από το νερό», γιατί δεν είχε αμαρτίες να εξομολογηθεί. Αποκαλύπτεται με την πρόταση αυτή η αναμαρτησία Του και επομένως έμμεσα η θεότητά Του, αφού μόνο ο Θεός είναι αναμάρτητος. «Και να, άνοιξαν γι’ αυτόν οι ουρανοί (αφαιρέθηκε πλέον το χάσμα και η απόσταση μεταξύ Θεού και ανθρώπων), και είδε το Πνεύμα του Θεού σαν περιστέρι (ο Θεός εμφανίζεται όπως πραγματικά είναι: Πνεύμα χαράς, ελπίδας, ειρήνης και αγάπης), να κατεβαίνει και να έρχεται πάνω του» (Μθ. 3,16). Δι’ αυτού (του Χριστού) δόθηκε έκτοτε στην ανθρωπότητα ο Παράκλητος για πάντα. Ο Ιησούς χρίστηκε ηγέτης της νέας χαρισματικής ανθρωπότητας. Ακούστηκε τότε μια φωνή από τα Ουράνια: «Αυτός είναι ο αγαπημένος μου Υιός, αυτός είναι ο εκλεκτός μου» (Μθ. 3,17). Φανερώνει τη χαρά του Θεού Πατέρα, αναγνωρίζει ότι είναι Γιός Του, και Τον ενθρονίζει ως Μεσσία. Χρίεται επομένως ο Χριστός με το Άγιο Πνεύμα, που δείχνει άνωθεν επαλήθευση και θεϊκό μεγαλείο, ως αρχηγός του νέου κόσμου της Χάριτος, και όχι όπως οι απλοί άνθρωποι, βασιλιάδες της παλαιάς εποχής από τους προφήτες, με λάδι και μύρο απλά, κατά την ενθρόνισή τους (Σαούλ, Δαβίδ, Σολομώντας).
Η διαφορά του Ιησού από τους αρχαίους βασιλείς, και την παρηκμασμένη εποχή που επικρατούσε το αντίθεο πνεύμα του κόσμου, βρίσκεται και στην ποιότητα επίσης της χριστιανικής εποχής που ευαγγελίζεται: Βασίζεται στη δικαιοσύνη, στην ελευθερία, στην ειρήνη, όχι στην ανελεύθερη καταπίεση, στις διακρίσεις και στην κακία που επικρατούν στις άρρωστες συνειδήσεις και στο πνεύμα της πλάνης. «Κι ο Ιωάννης διακήρυξε δημόσια (όπως στους προφήτες και στους αγίους αποκαλύπτεται ο Θεός), και είπε: Είδα το Πνεύμα να κατεβαίνει σαν περιστέρι από τον ουρανό και να μένει πάνω Του. Εγώ δεν ήξερα ποιος (πραγματικά και πνευματικά) ήταν. Εκείνος όμως που με έστειλε να βαπτίζω με νερό (ο Θεός), Εκείνος μού είπε: ‘Σε όποιον δεις να κατεβαίνει και να μένει το Πνεύμα πάνω του, Αυτός είναι που βαπτίζει με Άγιο Πνεύμα’. Κι εγώ, καταλήγει ο Πρόδρομος, αυτό το είδα, και διακήρυξα δημόσια πως ΑΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΥΙΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ».
του Μιχαήλ Χούλη, Θεολόγου